व्याकरणं (vyAkaraNaM)
Apte 1890 English
Hindi Hindi
व्याकरण (नपु)
शब्दकल्पद्रुमः Sanskrit
व्याकरणं, (व्याक्रियन्ते अर्था येनेति । वि +आ + कृ + ल्युट् ।) वेदाङ्गविशेषः । इति शब्द-रत्नावली ॥
तत्र साध्यसाधनकर्त्तृकर्म्मक्रिया-समासादिनिरूपणम् । तस्य व्युत्पत्तिर्यथा ।व्याक्रियन्ते व्युत्पाद्यन्ते साधुशब्दा अस्मिन् अने-नेति वा । इति दुर्गादासः ॥
* ॥
“अथ व्याकरणं वक्ष्ये कात्यायन समासतः ।सिद्धशब्दविवेकाय बालव्युत्पत्तिहेतवे ॥
सुप्तिङक्तं पदं ख्यातं सुपः सप्तबिभक्तयः ।स्यौजसः प्रथमा प्रोक्ता सा प्रातिपदिकात्मके ॥
संबोधने च लिङ्गादावुक्ते कर्म्मणि कर्त्तरि ।अर्थवत् प्रातिपदिकं धातुप्रत्ययवर्ज्जितम् ॥
अमौट्शसो द्वितीया स्यात् तत्कर्म्म क्रियते चयत् ।द्बितीया कर्म्मणि प्रोक्ता उक्तानुक्तविभेदतः ॥
टा भ्यां भिसस्तृतीया स्यात् करणे कर्त्तरीरिता ।येन क्रियते करणं तत् कर्त्ता यः करोति सः ॥
ङेभ्यां भ्यसश्चतुर्थी स्यात् संप्रदाने च कारके ।यस्मै दित्सा धारयते रोचते संप्रदानकम् ॥
पञ्चमी स्यात् ङसि भ्यां भ्यो ह्यपादाने चकारके ।यतोऽपैति समादत्ते अपादानं भयं यतः ॥
ङसोसामश्च षष्ठी स्यात् स्वामिसम्बन्धमुख्यके ।ङ्योस्सुपश्च सप्तमी स्यात् सा चाधिकरणेभवेत् ॥
आधारश्चाधिकरणं रक्षार्थानां प्रयोगतः ।ईप्सितं चानीप्सितं यत्तदपादानकं स्मृतम् ॥
पञ्चमी पर्य्युपाङ्योग इतरर्त्तेऽन्यदिङ्मुखे ।एनयोगे द्वितीया स्यात् कर्म्म प्रवचनीयकैः ॥
लक्ष्मणवीप्सेत्थंभूतेऽभिर्भागे च परिप्रती ।अन्तरेषु सहार्थे च हीनेऽनूपश्च कथ्यते ॥
द्वितीया च चतुर्थी स्याच्चेष्टायां गतिकर्म्मणि ।अप्राणे हि विभक्ती द्बे मन्यकर्म्मण्यनादरे ॥
नमःस्वस्तिस्वधास्वाहालंवषडयोग ईरिता ।चतुर्थी चैव तादर्थ्ये तुमर्थाद्भाववाचिनः ॥
तृतीया सहयोगे स्यात् कुत्सितेऽङ्गे विशेषणे ।काले भावे सप्तमी स्यादेतैर्योगे च षष्ठ्यपि ॥
स्वामीश्वराधिपतिभिः साक्षिदायादसूतकैः ।निर्द्धारणे द्वे विभक्ती षष्ठी हेतुप्रयोगके ॥
स्मृत्यर्थकर्म्मणि तथा करोतेः प्रतियत्नके ।हिंसाथानां प्रयोगे च कृति कर्म्मणि कर्त्तरि ॥
न कर्त्तृकर्म्मणोः षष्ठी निष्ठादौ प्रतिपादिता ।द्बिविधं प्रातिपदिकं प्रातिपदिकमज्झलम् ॥
* ॥
भुवादिभ्यस्तिङो लः स्याल्लकारा दश वै स्मृताः ।तिप्तसन्ति प्रथमो मध्यः सिप्थस्थोत्तमपूरुषः ॥
मिप्वस्मसः परस्मै तु पदानाञ्चात्मनेपदम् ।तामातामन्तां प्रथमो मध्यस्थासार्थांध्वमुत्तमः ॥
आदेशा इवहिमह्यन्ता अनिजादपि धातुतः ।नाम्नि प्रयुज्यमानेऽपि प्रथमः पुरुषो भवेत् ॥
मध्यमो युष्मदि प्रोक्त उत्तमः पुरुषोऽस्मदि ।भुवाद्या धातवः प्रोक्ताः सनाद्यन्तास्तु धातवः ॥
लडीरितो वर्त्तमाने स्मेनातीते च धातुतः ।भूतानद्यतने लट् च लोडाशिषि च धातुतः ॥
विध्यादावेवानुमतौ लिङ्विधिर्मन्त्रणे भवेत् ।निमन्त्रणाधीष्टसंप्रश्नप्रार्थनेषु तथाशिषि ॥
लिडतीते परोक्षे स्याल्लङ् लुङ् ऌट् ऌङ् भवि-ष्यति ।स्यादद्यतने ऌट् च भविष्यति च धातुतः ॥
धातोर्लिङ्क्रियाभिपत्तौ लिङर्थे लोट् प्रकीर्त्तितः ।कृतस्त्रिष्वपि वर्त्तन्ते भावे कर्म्मणि कर्त्तरि ।शतृशानतव्यङ्ण्ययङनीयङ्क्यतृचादयः ॥
”इति गारुडे कुमारव्याकरणे २०९ अध्यायः ॥
कुमार उवाच ।“सिद्धोदाहरणं वक्ष्ये संहितादि परस्परम् ।विप्रान्नं सागतान् धीदं सूत्तमं स्यात् पितॄषमः ॥
होतॄकारो विश्रुतेयं लाङ्गलीषा मनीषया ।गङ्गोदकं तवल्कार ऋणार्णं प्रार्णमित्यपि ॥
शीतार्त्तश्च तवल्कारः सैन्द्री सौकार इत्यपि ।मध्वासनञ्च पित्रम्बे नन्वयं नाप्ययोजयेत् ॥
नायको लवणं नावस्त एते तेन ईश्वराः ।देवीगृहमथोऽमुत्र ययुरेहि पटू इमौ ॥
अमी अश्वाः षडश्वेति तनुराखुस्तृणानि च ।तच्चरेत्तल्लु नातीति तज्जलं तच्श्मशानकम् ॥
सुगन्नत्र पचन्नत्र भवांश्छादयतीति दिक् ।भवांष्ठक्कुरकश्चैव भवांस्तरति संसृतिम् ॥
भवाँल्लिखति ताञ्छेते भवाञ्छरोऽन्यदीदृशम् ।भवाण्डीनं त्वन्तरसि त्वङ्करोषि सदार्च्चनम् ॥
कश्चरेत् कष्ठकारेण कः कुर्य्यात् कः खलेस्थितः ।कः शेते चैव कः षण्डः कोऽर्थः को यातिगौरवम् ॥
क इहार्थ स्त एवाहुर्देवा आहुश्च भो व्रज ।प्रभूर्विष्णुर्व्रजति च गीष्पतिश्चैव धूष्पतिः ॥
तस्मान्नैष व्रजेत् स स्यान्न कर्षत्यनुगच्छति ।कुटीच्छाया तथाच्छाया साधवोऽन्ये तथे-दृशाः ॥
समासाः षट् पुराणे ये सद्द्विजः कर्म्मधारयः ।द्विगुस्त्रिवेदी ग्रामश्वा अयं तत्पुरुषः स्मृतः ॥
तत्कृतञ्च तदर्थ श्च वृकभीतिश्च यद्धनम् ।ज्ञानदक्षिणतत्त्वज्ञो वहुव्रीहिरथाव्ययी ॥
भावोऽधिस्त्रि यथोक्तित्वं द्बन्द्वो देवर्षिमानवाः ।तद्धिताः पाण्डवः शैवो ब्राह्मञ्च ब्रह्मतादयः ॥
देवाग्निसखिपत्यं शुक्रोष्टुस्वयं भुवः पिता ।ना प्रशास्ता च रा गौर्ग्लौ रूढाजन्ताश्चपुंस्यपि ॥
* ॥
हलन्ताश्चाश्वयुक् क्ष्माभुङ्मरुत्क्रव्यान्मृगाविधः ।आत्मा राजा युवा पन्थाः पूषब्रह्महणौ शशी ॥
विड्वेधा उशनानड्वान् मधुलिट् काष्ठतट्तथा । * ।वनवार्य्यस्थिवस्तूनि जगत्सामाहनी तथा ॥
कर्म्म सर्पिर्वपुस्तेज अज्झलन्ता नपुंसके । * ।जाया जरा नदी लक्ष्मीः श्रीः स्त्री भूमिर्बधू-रपि ॥
भूः पुनर्भूस्तथा धेनुः स्वसा माता च नौः स्त्रियः ।वाक् स्रक् धी क्षुत् क्षुधः पामा युवतिः ककुभ-स्तथा ॥
द्यौर्धृतिः प्रावृषश्चैव सुमन उष्णिहौ स्त्रियाम् ।गुणद्रव्यक्रियायोगात्त्रिलिङ्गांश्च वदामि ते ॥
शुक्लः कीलालपाश्चैव शुचिश्च ग्रामणीः सुधीः ।पटुः कमलभूः कर्त्ता सुमतो बहवः सुनौः ॥
सत्यो नाश्रस्तथा ध्वंसो मघुभक्षमदीर्घपात् ।धनार्थी च सुहृत् सोमौ वागङ्गस्त्वादिकस्तथा ॥
सुवर्णं बहुपाच्छेषा चैषा त्वनडुहा तथा । * ।सर्व्वविश्वोभये चोभौ अन्यान्तरेतराणि च ॥
डतरडतरे नेमः समोऽथ सिम इत्ययम् ।पूर्व्वापरावराश्चैव दक्षिणश्चोत्तराधरौ ॥
अपरश्चान्तरोऽप्ये तद्यत्तत्किमदसो द्बयम् ।युष्मदस्मत् प्रथमश्चरमाल्पे तथार्द्धके ॥
एकः कतिपयो द्वौ च त्रयः सर्व्वादयस्तथा । * ।भुविविदिपविक्रन्दिधार्य्यश्च व्ययतिः स्वदिः ॥
गीर्द्धुर्विद्या जुहोतिश्च जहातिश्च दधात्यपि ।दीप्यति स्तूयतिर्वंहि पुत्रशिष्टश्चिनोत्यपि ॥
त्रुटिश्चासूयति स्वपि रुधि गुर्व्वी स्वती तनिः ।समिः करोति क्रीणाति वृणोतिर्द्युति वर्च्चति ॥
कलीडकृपराजीवा धातवश्च युना तथा । * ।भवत् भवान् भवन्ती च ज्ञेयं कर्त्तव्यमेव च ॥
कार्य्यं कृतश्च कृत्या च प्रत्ययाः स्युस्तथापरे ।सूर्य्याहरौ सुराः सन्ति देवविप्रवनान्यज ॥
नरेण कार्य्यं वेदैश्च क्रियते देहि भोजनम् ।द्बिजाय च वरिष्ठाभ्यां मा तेभ्योऽस्तु समागतः ॥
तीर्थात्तथाश्रमाभ्याञ्च सत्येभ्यः श्वशुरस्य च ।गन्धर्व्वयोः करणानाञ्च ज्ञानं सिद्धमहान्धयोः ॥
ज्ञानतत्त्वेषु चेत्येवमन्ये नेया यथामति ।सर्व्वे तिष्ठन्ति सर्व्वस्मै सर्व्वस्मात् सर्व्वतो गतः ॥
सर्व्वेषाञ्चैव सर्व्वस्मिन्नेवं विश्वादयस्तथा ।पूर्व्वः पूर्व्वाश्च पूर्व्वस्मात् पूर्व्वस्मिन् पूर्व्व इत्यलम् ॥
सूत उवाच ।सुप्तिङन्तं सिद्धरूपं नाममात्रेण दर्शितम् ।कात्यायनः कुमारात्तु ज्ञात्वा विस्तरमब्रवीत् ॥
”इति गारुडे कुमारव्याकरणे २१० अध्यायः ॥
*एतद्भिन्नं अग्निपुराणे कार्त्तिकेयोक्तव्याकरण-मस्ति । एवं महेशकृतमाहेशव्याकरणं पाणिनि-मुनिकृतपाणिनीयव्याकरणं शर्व्ववर्म्मकृतकलाप-व्याकरणं क्रमदीश्वरकृतसंक्षिप्तसारव्याकरणंपद्मनाभदत्तकृतसुपद्मव्याकरणं वोपदेवकृतमुग्ध-बोधव्याकरणं गोस्वामिकृतहरिनामामृतव्या-करणं भट्टोजीदीक्षितकृतसिद्धान्तकौमुदीव्याक-रणं अनुभूतस्वरूपाचार्य्यादिकृतसारस्वतादि-व्याकरणानि च सन्ति ॥
* ॥
(विस्तारः । यथा, महाभारते । १२ । २५१ । ११ ।“व्यवसायात्मिका बुद्धिर्म्मनो व्याकरणात्मकम् ॥
”)
Help us improve! Let us know about any improvements, bugs, or suggestions you have. Thanks.Click here for Feedback Form
No entries for this word is found.
What is this? (Hidden Dictionary)
To avoid the clutter in the app, the unwanted dictionaries can be hidden to have clear view while browsing. This section shows entries from those hidden dictionaries if any.
How to hide/unhide dictionary?
Every dictionary entry will have top right corner menu . From there, you can hide or unhide dictionary. You must login to use this feature. So, KST can remember your preferences of hidden dictionaries.