समुद्र (samudra)

This section shows the AI summary for the selected word, generated by referencing all available dictionaries. This feature is available only for logged-in users.

Warning!

This feature is only for logged in users. Please login to have full access to Kosha.

In this section, you'll find information about the dhatus (verbal roots) related to your search. This includes details like dhatu information, forms, and any available commentaries.

Warning!

This feature is only for logged in users. Please login to have full access to Kosha.

शब्दसागरः

English

 समुद्र mfn.
   (-द्रः-द्रा-द्रं) Sealed,  stamped.
	 m.
  (-द्रः) A sea,  an ocean. 
 E.
  सम्
before उन्दि to be wet,  and रक् aff.
  
 or स for सह with,  and मुद्रा a
seal
 also thence signifying a limit,  (i. e. bounded by conti-
nents, ) or a jewel,  (the receptacle of gems, ) or सम् with,  उद्र an otter
or स with,  मुद pleasure,  or सम् together,  उद water,  and रा to give
or have,  aff.
   क,  &c.

Capeller Eng

English

 1 समुद्र॑ m.
  the gathering of the waters above and under
the firmament,  either the sky as the aerial ocean,  or ocean,  sea i.g.
  
(there are 3, 4,  or 7 enumerated)
 fig.
   a large Soma-vat. 

 2 समुद्र a.
  sealed. 

Yates

English

 समुद्र (द्रः) 1.
m.
  A sea,  ocean. 
a.
Sealed,  stamped.

Help us improve! Let us know about any improvements, bugs, or suggestions you have. Thanks.Click here for Feedback Form

Spoken Sanskrit

English

समुद्र 	-	 samudra 	-	 m.
  	-	 sea  [ n ]
मुद्रा 	-	 mudrA 	-	 f.
  	-	 seal
पीठिका 	-	 pIThikA 	-	 f.
  	-	 seat
आसन्द 	-	 Asanda 	-	 m.
  	-	 seat
पीठ 	-	 pITha 	-	 n.
  	-	 seat
वेला 	-	 velA 	-	 f.
  	-	 season
ऋतु 	-	 Rtu 	-	 m.
  	-	 season
अन्वेषण 	-	 anveSaNa 	-	 n.
  	-	 search
अन्वेषणं करोति  { कृ } 	-	 anveSaNaMkaroti{kR} 	-	 verb 	-	 search
मुद्रण 	-	 mudraNa 	-	 n.
  	-	 sealing
निरीक्षण 	-	 nirIkSaNa 	-	 n.
  	-	 searching
निरूपण 	-	 nirUpaNa 	-	 n.
  	-	 searching
व्याघरण 	-	 vyAgharaNa 	-	 n.
  	-	 seasoning
अन्वेषिका 	-	 anveSikA 	-	 f.
  	-	 searchbox  [ computer ]
अन्वेषणपिटक 	-	 anveSaNapiTaka 	-	 m.
  	-	 searchbox  [ computer ]
मृगयति  { मृग् } 	-	 mRgayati{mRg} 	-	 verb 4 Par 	-	 searchfor
वेदिका 	-	 vedikA 	-	 f.
  	-	 raisedseat
वर्षा 	-	 varSA 	-	 f.
  	-	 rainyseason
प्रावृष् 	-	 prAvRS 	-	 f.
  	-	 rainyseason
अन्वेषणविधि 	-	 anveSaNavidhi 	-	 m.
  	-	 searchengine  [ computer ]

समुद्र 	-	 samudra 	-	 m.
  	-	 sea  [ n ]
समुद्र 	-	 samudra 	-	 adj.
  	-	  stamped
समुद्र 	-	 samudra 	-	 adj.
  	-	  marked
समुद्र 	-	 samudra 	-	 adj.
  	-	  sealed
समुद्र 	-	 samudra 	-	 adj.
  	-	  having a stamp or seal
समुद्र 	-	 samudra 	-	 m.
  	-	  ocean
समुद्र 	-	 samudra 	-	 m.
  	-	  particular configuration of the stars and planets
समुद्र 	-	 samudra 	-	 m.
  	-	  gathering together of waters
समुद्र 	-	 samudra 	-	 m.
 n.
  	-	  of various metres
समुद्र 	-	 samudra 	-	 m.
 n.
  	-	  name of two sAmans
समुद्र - 	-	 samudra - 	-	 adj.
  	-	  marine
आरब समुद्र 	-	  Araba samudra 	-	 m.
  	-	  Arabian sea
गभीर-समुद्र-मत्स्य 	-	  gabhIra-samudra-matsya 	-	 m.
  	-	  deep sea fish

Wilson

English

 समुद्र
mfn.
   (-द्रः-द्रा-द्रं) Sealed,  stamped.
m.
  (-द्रः) A sea, 
an ocean. 
E.
  सम् before उन्दि to be wet,  and रक aff.
  
 or स for सह
with,  and मुद्रा a seal
 also thence signifying a limit,  (i. e. bounded by
continents, ) or a jewel,  (the receptacle of gems, ) or सम with उद्र an
otter
 or स with,  मुद pleasure,  or सम् together,  उद water, 
and रा to give or have,  aff.
   क,  &c.

Apte

English

समुद्र [samudra],  a.
  Sealed,  bearing a seal,  stamped
 समुद्रो लेखः
 समुद्रे नाप्नुयात् किंचिद्यदि तस्मान्न संहरेत् Ms.*
  8.188.

द्रः The sea,  ocean. 

An epithet of Śiva. 

The number 'four'.

N.
  of an immensely high number
 शतं खर्वसहस्राणां समुद्रमभिधीयते । शतं समुद्रसाहस्रं महौघमिति विश्रुतम् ॥ Rām.*
  6.28. 37.

A particular configuration of stars and planets.

द्रा The plant zedoary.

The Śamī tree.

Comp.
  अन्तः,  न्तम् the sea-shore.

nutmeg.

अन्ता the cotton-plant.

the earth. -अम्बरा the earth.

अरुः,  आरुः a crocodile.

a large fabulous fish.

Rāma's bridge
 cf.
   रामसेतु. -कफः,  -फेनः the cuttle fish-bone.-काञ्ची the earth. -कान्ता,  -पत्नी a river. -कुक्षिः the shore of the sea.  -ग a.
  sea-faring.

(गः) a sea-trader.

a seaman,  a sea-farer
 so समुद्रगामिन्-यायिन् &c.
  (-गा) a river.

गृहम् a summer-house built in the midst of water
 Pratimā 2.

a bath-room.  -चुलुकः an epithet of Agastya.  -दयिता a river.

नवनीतम् the moon. 

ambrosia,  nectar. -नेमिः,  -मी the earth.-पर्यन्त a.
  seabound. -महिषी the Ganges
 नय मां भयवन् साधो समुद्रमहिषीं प्रियाम् Mb.
 *  3.187.19. -मेखला,  -रसना,  -वसना the earth.

यानम्1 a sea-voyage.

a vessel,  ship,  boat
 समुद्रयानकुशला देशकालार्थदर्शिनः । स्थापयन्ति तु यां वृद्धिम् ... Ms.*
  8.157. -यात्रा a sea-voyage. -यायिन् a.
  see समुद्रग. -योषित् f.
  a river
 विभूषिताः कुञ्जसमुद्रयोषितः Ki.*
  8.9
 also समुद्रवल्लभा. -वह्निः submarine fire.

वेला the oceantide.

an ocean-wave.

the sea-coast line. -सुभगा the Ganges.

Apte 1890

English

 समुद्र a. Sealed,  bearing a seal,  stamped
 समुद्रो लेखः. 
द्रः 1 The sea,  ocean. 
2 An epithet of Śiva. 
3 The number ‘four’. 
द्रा 1 The plant zedoary. 
2 The Śamī tree. 
Comp. 
अंतः -तं {1} the sea-shore. {2} nutmeg. 
अंता {1} the cotton-plant. {2} the earth. 
अंबरा the earth. 
अरुः,  
आरुः {1} a crocodile. {2} a large fabulous fish. {3} Rāma's bridge
 cf. रामसेतु. 
कफः,  
फेनः the cuttle fish-bone. 
कांता a river. 
कुक्षिः the shore of the sea. 
ग a. sea-faring. (
गः) {1} a seatrader. {2} a seaman,  a sea-farer
 so समुद्रगामिन् 
यायिन् &c. (
गा) a river. 
गृहं a summer-house built in the midst of water. 
चुलुकः an epithet of Agastya. 
नवनीतं {1} the moon. {2} ambrosia,  nectar. 
मेखला,  
रसना,  
वसना the earth. 
यानं {1} a seavoyage. {2} a vessel,  ship,  boat. 
यात्रा a sea-voyage. 
यायिन् a. see समुद्रम. 
योषित् f. a river. 
वह्निः submarine fire. 
वेला {1} the ocean-tide. {2} an ocean-wave. {3} the sea-coast line. 
सुभगा the Ganges. 

Monier Williams Cologne

English

 सम्-उद्र॑ a m.
  (n.  only,  RV.
   vi,  72,  3
 ifc.  f(आ). cf.
   उद्र॑,  अन्-उद्र॑
 for स-मुद्र See p.
  1168,  col. 2) ‘gathering together of waters’,  the sea,  ocean (in Veda also ‘the aerial waters’,  ‘atmospheric ocean or sky’ [cf.   Naigh.
  i,  3]
 in VP.
   ii,  4,  seven circular concentric [elsewhere 3 or 4] oceans are named,  viz. लवण,  ‘salt-water’
 इक्षु,  ‘syrup’
 सुरा,  ‘wine’
 घृत,  ‘clarified butter’
 दधि,  ‘curds’
 दुग्ध,  ‘milk’
 जल,  ‘fresh water’
 in later language the Ocean is often personified as king of the rivers),  RV.
   &c.
   &c.
  

 N.
  of the number,  four (four principal oceans being reckoned by some,  one for every quarter of the sky),  Gaṇit.
 

 a large Soma vessel,  RV.
   vi,  69,  6
 ix,  29,  3 &c.
  

 N.
  of an immensely high number (1 with 14 cyphers),  TS.
 
 ŚāṅkhŚr.
  
 MBh.

 a partic.  configuration of the stars and planets (when the 7 pl° are situated in the 2nd,  4th,  6th,  8th,  10th and 12th houses),  VarBṛS.
 

 =
  रुक्म,  VS.
 ,  Sch.

 N.
  of Śiva,  MBh.
  

 of a Daitya,  Hariv.
 

 of various authors (also with सूरि),  Cat.
 

 of the son of a merchant born on the sea,  Buddh.
 

 of other men,  HPariś.
 

 of a wk. quoted by Padmanābha,  Cat.
 

 of a place,  ib.

 सम्-उद्र॑ mn.  N.
  of two Sāmans,  ĀrṣBr. 

 of various metres,  TS.
 
 Nidānas.
  &c.
  

 स-मुद्र b mf(आ)n.  (for सम्-उद्र See p.
  1166,  col. 3) having a stamp or seal,  stamped,  sealed,  marked,  Mn.
  
 Yājñ.
 
 Mudr.

Monier Williams 1872

English

 1. सम्-उद्र,  अस्,  m. [cf. उद्र,  अन्-उद्र],  the
waters above the firmament,  the aerial ocean or sky
(Ved.
 in Naigh. 1. 3. enumerated among the अन्-
तरिक्ष-नामानि)
 a collection of water,  sea,  ocean, 
(seven seas are enumerated in Viṣṇu-Purāṇa II. 4, 
viz. the sea of Lavaṇa,  ‘salt-water
’ Ikṣu,  ‘sugar-
cane juice or syrup
’ Surā,  ‘wine
’ Ghṛta,  ‘clarified
butter
’ Dadhi,  ‘curds
’ Dugdha,  ‘milk
’ Jala, 
‘fresh water’)
 a symbolical expression for the num-
ber four (the number of oceans being only four, 
according to one reckoning)
 the Ocean (personified
and represented as the king of rivers)
 epithet of
Śiva
 a kind of metre
 N. of a place
 of a work
(अस्,  आ,  अम्),  Ved. having a collection of water, 
watery,  flowing
 (आ),  f. the plant called zedoary
(= सटी)
 the Śamī tree.
—समुद्र-कफ,  अस्, 
m. ‘sea-foam, ’ cuttle-fish bone.
—समुद्र-कान्ता, 
f. ‘sea-beloved, ’ a river.
—समुद्र-कुक्षि,  इस्,  f.
the shore of the ocean.
—समुद्र-ग,  अस्,  आ,  अम्, 
ocean-going,  sea-faring
 flowing towards the ocean
(अस्),  m. a sea-farer,  seaman
 sea-trader
 (आ),  f. a
river.
—समुद्र-गमन,  अम्,  n. going or voyag-
ing by sea
 sea-roving.
—समुद्र-गामिन्,  ई,  इनी, 
इ,  sea-going,  sea-faring.
—समुद्र-गुप्त,  अस्,  m., 
N. of a king of the Gupta dynasty.
—समुद्र-
गृह,  अम्,  n. a sort of summer-house built in the
midst of water (= जल-यन्त्र-गृह,  q. v.).
—स-
मुद्र-चुलुक,  अस्,  m. ‘holding a mouthful of the
ocean, ’ epithet of the sage Agastya (fabled to have
drunk up the ocean).
—समुद्र-ज,  अस्,  आ,  अम्, 
sea-born,  produced in the sea.
—समुद्र-तट,  अम्, 
n. the sea-coast.
—समुद्र-तीर,  अम्,  n. the sea-
shore.
—समुद्र-दयिता,  f. ‘sea-beloved, ’ a river.
—समुद्र-नवनीत,  अम्,  n. ‘ocean-butter, ’ nectar
or ambrosia (= अ-मृत)
 the moon (as produced
or recovered at the churning of the ocean).
—स-
मुद्र-नेमि,  इस्,  इस्,  इ,  encircled or surrounded by
the ocean.
—समुद्र-फल,  अम्,  n. ‘sea-fruit, ’ a
particular drug or medicament.
—समुद्र-फेन, 
अस्,  m. ‘sea-foam, ’ cuttle-fish bone
 [cf. फेन।]
—समुद्र-भव,  अस्,  आ,  अम्,  being in the ocean, 
produced from or in the sea.
—समुद्र-मेखला, 
f. ‘sea-girdled, ’ the earth.
—समुद्र-यात्रा,  f. a sea-
voyage.
—समुद्र-यान,  अम्,  n. a sea-voyage
 a
vessel,  ship,  boat.
—समुद्र-यायिन्,  ई,  m. a sea-farer, 
mariner,  sailor,  navigator,  sea-trader.
—समुद्र-
योषित्,  त्,  f. ‘sea-wife, ’ a river.
—समुद्र-रशना
or समुद्र-रसना,  f. ‘sea-girdled, ’ the earth.
—समुद्र-लवण,  अम्,  n. sea-salt.
—समुद्र-
वर्णन,  अम्,  n. ‘description of the ocean, ’ N. of
the sixty-eighth chapter of the Sundara-kāṇḍa of the
Rāmāyaṇa.
—समुद्र-वसना,  f. ‘sea-clothed, ’
the earth.
—समुद्र-वह्नि,  इस्,  m. submarine fire.
—समुद्र-वासस्,  आस्,  आस्,  अस्,  Ved. ‘sea-clothed, ’
enveloped by the ocean,  surrounded by the sea.
—समुद्र-विजय,  अस्,  m.,  N. of the father of
the twenty-second Arhat of the present Avasarpiṇī.
—समुद्र-वेला,  f. the ocean-tide
 an ocean-wave, 
wave of the sea.
—समुद्र-व्यचस्,  आस्,  आस्,  अस्, 
Ved. extensive or expanded as the ocean.
—समु-
द्र-शोष,  अस्,  m. the creeping-plant Convolvulus
Argenteus.
—समुद्र-सुभगा,  f. ‘ocean-favourite, ’
the Ganges.
—समुद्र-सेन,  अस्,  m.,  N. of a king.
—समुद्र-स्नान,  अम्,  n. ablution in the sea.
—समुद्रान्त (°र-अन्°),  अम्,  n. the sea-shore
nutmeg
 (आ),  f. the shrub Alhagi Maurorum (=
दुर्-आलभा)
 the cotton plant
 the plant Trigo-
nella Corniculata
 another plant (= यवास).
—स-
मुद्राम्बरा (°र-अम्°),  f. ‘sea-clothed, ’ the earth.
—समुद्राम्भस् (°र-अम्°),  अस्,  n. sea-water.
—समुद्रारु (°र-अरु or -आरु),  उस्,  m. a croco-
dile,  shark
 a large fabulous fish (= तिमिङ्-गिल)
Rāma's bridge or the ridge of rocks between India
and Ceylon.
—समुद्रार्थ (°र-अर्°),  अस्,  आ,  अम्, 
Ved. tending to the sea.
—समुद्रोपप्लुत (°र-उप्°), 
अस्,  आ,  अम्,  inundated or submerged by the ocean.

 समुद्र 1. समुद्र,  अस्,  m. the ocean,  &c.
See under सम्-उद्,  p. 1079,  col. 1.

 समुद्र 2. स-मुद्र,  अस्,  आ,  अम्,  having a
stamp or seal,  stamped,  sealed
 having marks.

Macdonell

English

 समुद्र 1. sam-udrá,  m.
  collection of waters,  🞄celestial waters (V.)
 sea,  ocean (V.,  C.: seven,  🞄three,  but gnly. four oceans are spoken of)
 🞄large Soma vat (V.).

 समुद्र 2. sa-mudra,  a.
  sealed.

Benfey

English

 समुद्र समुद्र,  i. e.
 I. सम्-उन्द् +
र,  m.
  A sea,  the ocean,  Pañc. 157, 
25
 Vikr. 68,  6.
 II. स-मुद्र (cf. 
मुद्रा),  adj.
  Sealed,  Man.  8,  188.
 --
 Comp.
 
क्षार-,  m.
  the sea of salt, 
Bhāg. P. 5,  17,  6.
क्षीर-,  m.
  the
sea of milk,  Pañc. 44,  21.
संसार-, 
m.
  the ocean-like world,  ib. 33,  15.

Hindi

समुद्र

Apte Hindi

Hindi

समुद्र
वि* - सह मुद्रया - ब* स*
"मुहर बंद,  मुहर लगा हुआ,  मुद्रांकित"

समुद्रः
पुं*
  - सम् + उद् + रा + क
"सागर,  महासागर"

समुद्रः
पुं*
  - सम् + उद् + रा + क
शिव का विशेषण

समुद्रः
पुं*
  - सम् + उद् + रा + क
‘चार’ की संख्या

समुद्रः
पुं*
  - -
अत्यन्त ऊँची संख्या

L R Vaidya

English

 samudra {% (I) a. (f. द्रा) %} Sealed with a seal,  समुद्रे नाप्नुयत्किंचिद्यदि तस्मान्न संहरेत् M.viii.188.

 samudra {% (II) m. %} 1. The sea,  the ocean
 2. an epithet of Śiva.

भूतसङ्ख्या

Sanskrit

४,  अपस्,  अब्धि,  अम्बु,  अम्बुधि,  अम्बुनिधि,  अम्भोधि,  अम्भोनिधि,  अय,  अर्णव,  आप,  आम्नाय,  आय,  आश्रम,  उदधि,  उदन्वान्,  उपाय,  कषाय,  कृत,  केन्द्र,  कोष्ठ,  गति,  जल,  जलधि,  जलनिधि,  तुरीय,  तुर्य,  तोय,  दिक्,  दिश्,  दिशा,  ध्यान,  नदी,  निगम,  निम्नगेश,  नीरधि,  नीरनिधि,  पयोधि,  पयोनिधि,  पाथ,  पाथोधि,  पितामहास्य,  प्रणिम्नगेश,  बन्ध,  बन्धु,  ब्रह्मोद्भव,  महोर्मि,  महोर्मिक,  माल,  युग,  लवणोद,  लोकपाल,  वर्ण,  वारिधि,  वारिनिधि,  वार्धि,  विषधि,  विषनिधि,  वेद,  श्रुति,  सञ्ज्ञा,  समुद्र,  सलिलाकर,  सागर,  सुख

Bopp

Latin

 समुद्र m. (e सम् et उद्र q. v.) mare. SU. 2. 8.

Anekartha-Dvani-Manjari

Sanskrit

सिन्धु
पु
सिन्धु,  सरित्,  समुद्र
सरित्समुद्रयोः सिन्धुः शालः प्राकारवृक्षयोः ।
verse 3.1.1.4
page 0013

Aufrecht Catalogus Catalogorum

English

 समुद्र a work. Quoted by Padmanābha. Oxf. 110^b.

Edgerton Buddhist Hybrid

English

 Samudra, 
(1) n. of a Buddhist convert: Divy 〔376.19 ff.〕
(2) n. of another convert,  in a vaguely similar story: Av 〔ii.61.4 ff.〕
(3) n. of a nāga king: Māy 〔246.16〕.

Indian Epigraphical Glossary

English

 Samudra (EI 10),  an epithet of Śiva.

 samudra (EI 16),  same as sapt-āmbhodhi
 name of a mahā-
dāna
 also means 4 (rarely 7).

Lanman

English

 samudrá,  m. a gathering of waters,  a sea, 
an ocean. [‘a con-fluence, ’ √ud + sam, 
1188b.]

Schmidt Nachtrage zum Sanskrit Worterbuch

German

 समुद्र Adj. °verschlossen,  H XXXII,  4. — °Mit einem Paß versehen,  Kauṭ. 140,  18.

Sanskrit Tibetan

Tibetan

rgya mtsho
१) अब्धि २) अर्णाव ३) अदधि ४) जलनिधि ५) जलेन्द्र ६) महार्णव ७) महासागर ८) लवणाम्भस् ९) समुद्र १०) सागर ११) सागरो नागराजा १२) सिन्धु १३) हृ+द् १४)

अभिधानचिन्तामणिः

Sanskrit

--source--
 
पारावारः सागरोऽवारपारोऽकूपारोदध्यंर्णवा वीचिमाली ।
यादः स्रोतोवार्नदीशः सरस्वान्सिन्धुदन्वन्तौ मितद्रुः समुद्रः ॥ १०७३ ॥
आकरो मकराद्रत्नाज्जलान्निधिधिराशयः ।
द्वीपान्तरा असंख्यास्ते सप्तैवेति तु लौकिकाः ॥ १०७४ ॥
-wordlist-
 
पारावार (पुं),  सागर (पुं),  अवारपार (पुं),  अकूपार (पुं),  उदधि (पुं),  अर्णव (पुं),  वीचिमालिन् (पुं),  यादईश (पुं),  स्रोतईश (पुं),  वारीश (पुं),  नदीश (पुं),  सरस्वत् (पुं),  सिन्धु (पुंस्त्री),  उदन्वत् (पुं),  मितद्रु (पुं),  समुद्र (पुं),  आकर (पुं),  मकरनिधि (पुं),  रत्ननिधि (पुं),  जलनिधि (पुं),  मकरधि (पुं),  रत्नधि (पुं),  जनधि (पुं),  मकरराशि (पुं),  रत्नराशि (पुं),  जलराशि (पुं),  द्वीप (पुं)

अभिधानरत्नमाला

Sanskrit

रत्नाकर
रत्नाकर,  सरस्वत्,  उदधि,  उदन्वत्,  सरित्पति,  अकूपार,  पारावार,  तोयनिधि,  अर्णव,  जलराशि,  सागर,  समुद्र
रत्नाकरः सरस्वानुदधिरुदन्वान्सरित्पतिरकूपारः ।
पारावारस्तोयनिधिरर्णवजलराशिसागरसमुद्राः ॥ ६५२ ॥
verse 3.1.1.652
page 0074

सिन्धु
सिन्धु,  नदी,  समुद्र
नदीसमुद्रयोः सिन्धुर्देशपर्वतयोर्मरुः ।
verse 5.1.1.838
page 0096

नाममाला

Sanskrit

स्रोतस्विनीपति,  धुनीपति,  सिन्धुपति,  स्रवन्तीपति,  निम्नगापति,  आपगापति,  नदीपति,  नदपति,  द्विरेफपति,  सरित्पति,  तरङ्गिणीपति,  अब्धि,  पारवार,  अमृतोद्भव,  अपारवार्,  अकूपार,  रत्नाकर,  मीनाकर,  समुद्र,  वारिराशिन्,  सरस्वान्,  सागर,  अर्णव
तत्पतिश्च भवत्यब्धिः पारावारोऽमृतोद्भवः ।
अपारवारकूपारौ रत्नमीनाऽभिधाऽकरः ॥ २५ ॥
समुद्रो वारिराशिश्च सरस्वान् सागरोऽर्णवः ।
verse 0.1.1.25
page 0013

Mahabharata

English

*Samudra (“the Ocean”) (selected passages,  mostly personif.). § 28 (Amṛtamanthana): I,  18,  1120,  1139,  1145 (the churning of the Ocean).--§ 30b (cf. Kadrū): The Ocean is the home of Varuṇa,  the charming abode of the Serpents (Nāgānām ālayaṃ ramyaṃ),  of the subterranean fire (i.e. Vāḍavāgniḥ,  Nīl.) (Pātālajvalanāvāsaṃ),  the asylum of the Asuras (Asurānāṃ ca bāndhavaṃ,  i.e. śaraṇaṃ,  Nīl.),  the parent of Pāñcajanya
 formerly it was agitated by Govinda (gāṃ vindatā Govindena) in the shape of a wild boar
 Atri could not fathom its bottom in 100 years,  it is the bed of Vishṇu at the dawn of every yuga and the refuge of the mountain Maināka under the fear of the falling thunderbolt,  it offers waters as sacrificial butter to the fire issuing from the mouth of Vaḍavā: I,  21,  1207.--§ 31b (Samudradarśana): I,  22,  1217 (repetition from § 30b).--§ 615u (Skanda): IX,  45,  2552 (gave two companions to Skanda).--§ 638b (Rāmopākhyāna): XII,  49,  1798 (protected the descendants of Marutta).--§ 639 (Rājadh.): XII,  50,  1808 (all. to § 638b) Cf. Sāgara,  Udadhi.--Do.^2 = Śiva (1000 names^2).

Samudra,  pl. (ºāḥ) (“Oceans, ” personif.). § 615u (Skanda): IX,  45,  2514 (came to see Skanda).--§ 716 (Śukābhipatana): XII,  333,  12606.--Do.^2 = Śiva (1000 names^1).

Vedic Reference

English

 Sam-udra (literally ‘gathering of waters’),  ‘ocean, ’ is a
frequent word in the Rigveda and later. It is of importance in
so far as it indicates that the Vedic Indians knew the sea.
This is,  indeed,  denied by Vivien de Saint Martin, ^1 but not
only do Max Müller^2 and Lassen^3 assert it,  but even Zimmer, ^4
who is inclined to restrict their knowledge of the sea as far as
possible,  admits it in one passage of the Rigveda, ^5 and of
course later.^6 He points out that the ebb and flow of the sea
are unknown,  that the mouths of the Indus are never men-
tioned,  that fish is not a known diet in the Rigveda (cf. Matsya), 
and that in many places Samudra is metaphorically used,  as of
the two oceans, ^7 the lower and the upper oceans, ^8 etc. In
other passages he thinks that Samudra denotes the river Indus
when it receives all its Panjab tributaries.^9 It is probable that
this is to circumscribe too narrowly the Vedic knowledge of the
ocean,  which was almost inevitable to people who knew the
Indus. There are references to the treasures of the ocean, ^10
perhaps pearls or the gains of trade, ^11 and the story of Bhujyu
seems to allude to marine navigation.
That there was any sea trade with Babylon in Vedic times
cannot be proved: the stress Iaid^12 on the occurrence in the
Hebrew Book of Kings^13 of qof and tukhiīm,  ‘monkey’ (kapi)
and ‘peacock, ’ is invalidated by the doubtful date of the Book
of Kings. There is,  besides,  little reason to assume an early
date for the trade that no doubt developed later,  perhaps
about 700 B.C.^14
In the later texts Samudra repeatedly means the sea.^15
1) Étude sur la géographie du Véda,  62
et seq. Cf. Wilson,  Rigveda,  1,  xii.
2) Sacred Books of the East,  32,  61
et seq.,  quoting Rv. i. 71,  7
 190,  7
v. 78,  8
 vii. 49,  2
 95,  2
 x. 58.
3) Indische Alterthumskunde,  1^2,  883.
4) Altindisches Leben,  22 et seq. Cf.
Macdonell,  Sanskrit Literature,  143,  144.
5) vii. 95,  2.
6) Av. iv. 10,  4 (pearl shell)
 vi. 105,  3
(the outflow,  vi-kṣara,  of the ocean)
xix. 38,  2
 Taittirīya Saṃhitā,  vii. 4, 
13,  1,  etc.
7) Rv. x. 136,  5. Cf. Av. xi. 5,  6.
8) Rv. vii. 6,  7
 x. 98,  5.
9) See,  e.g.,  Rv. i. 71,  7
 iii. 36,  7
46,  4
 v. 85,  6
 vi. 36,  3
 vii. 95,  2
viii. 16,  2
 44,  25
 ix. 88,  6
 107,  9
108,  16 (where reference is made to
streams)
 or Rv. i. 163,  1
 iv. 21,  3
v. 55,  5
 viii. 6,  29,  where land and
Samudra are contrasted.
10) Cf. Rv. i. 47,  6
 vii. 6,  7
 ix. 97,  44.
11) Cf. Rv. i. 48,  3
 56,  2
 iv. 55,  6
and the general parallelism of the
Dioscuri and the Aśvins.
12) E.g.,  by Weber,  Indian Litera-
ture,  3.
13) 1. Kings x. 22.
14) See Kennedy,  Journal of the Royal
Asiatic Society,  1898,  241-288
 Bühler, 
Indische Studien,  3,  79 et seq.
 Indisehe
Palœographie,  17-19,  who much exag-
gerates the antiquity of the traffic
Vincent Smith,  Early History of India, 
25,  n.
15) Taittirīya Saṃhitā,  ii. 4,  8,  2
vii. 5,  1,  2. It is described as unfailing
in the Aitareya Brāhmaṇa,  v. 16,  7 (cf.
iii. 39,  7)
 it encircles the earth,  ibid., 
viii. 25,  1. The eastern and western
oceans in Śatapatha Brāhmaṇa,  i. 6,  3, 
11 (cf. x. 6,  4,  1),  though metaphorical, 
probably indicate an acquaintance with
both seas,  the Indian Ocean and the
Arabian Sea.
Cf. Hillebrandt,  Vedische Mythologie, 
3,  14-19
 Pischel and Geldner,  Vedische
Studien,  1,  xxiii.

अमरकोशः

Sanskrit

Word:  समुद्रः
Root:  समुद्र
Gender:  पुं
Number:  all
Meaning(s): 
⇒ ocean
⇒ marked
⇒ sealed
⇒ stamped
⇒ sea [n]
⇒ having a stamp or seal
⇒ gathering together of waters
⇒ particular configuration of the stars and planets
Shloka(s): 
1|10|1|1 ► समुद्रोऽब्धिरकूपारः पारावारः सरित्पतिः। (वारिवर्गः)
1|10|1|2 ► उदन्वानुदधिः सिन्धुः सरस्वान्सागरोऽर्णवः॥ (वारिवर्गः)
1|10|2|1 ► रत्नाकरो जलनिधिर्यादःपतिरपाम्पतिः। (वारिवर्गः)
Synonym(s): 
➠ 1|10|1|1 ⇢ समुद्रः (समुद्र) (पुं) ⇒ ocean, marked, sealed, stamped, sea [n], having a stamp or seal, gathering together of waters, particular configuration of the stars and planets
➠ 1|10|1|1 ⇢ अब्धिः (अब्धि) (पुं)
➠ 1|10|1|1 ⇢ अकूपारः (अकूपार) (पुं) ⇒ Sun, sea, ocean, tortoise, unbounded, mythical tortoise that upholds the world
➠ 1|10|1|1 ⇢ पारावारः (पारावार) (पुं)
➠ 1|10|1|1 ⇢ सरित्पतिः (सरित्पति) (पुं)
➠ 1|10|1|2 ⇢ उदन्वान् (उदन्वत्) (पुं)
➠ 1|10|1|2 ⇢ उदधिः (उदधि) (पुं) ⇒ sea, river, ocean, cloud, holding water, water-receptacle
➠ 1|10|1|2 ⇢ सिन्धवः (सिन्धु) (पुं) ⇒ sea, ocean, flood, stream, king of Sindh, particular rAga, moisture of the lips, white or refined borax, country around the indus, symbolical term for the number 4, exudation from an elephant's temples, water ejected from an elephant's trunk
➠ 1|10|1|2 ⇢ सरस्वान् (सरस्वत्) (पुं) ⇒ sea, river, juicy, elegant, buffalo, sentimental, finding pleasure or delight in, abounding in or connected with ponds
➠ 1|10|1|2 ⇢ सागरः (सागर) (पुं) ⇒ sea, four, ocean, marine, sort of deer, sons of sagara, relating to the sea, particular high number, symbolical expression for the number
➠ 1|10|1|2 ⇢ अर्णवः (अर्णव) (पुं) ⇒ wave, four, flood, foaming, restless, agitated, foaming sea, ocean of air
➠ 1|10|2|1 ⇢ रत्नाकरः (रत्नाकर) (पुं)
➠ 1|10|2|1 ⇢ जलनिधिः (जलनिधि) (पुं)
➠ 1|10|2|1 ⇢ यादःपतिः (यादःपति) (पुं)
➠ 1|10|2|1 ⇢ अपाम्पतिः (अपाम्पति) (पुं)
Related word(s): 
परा_अपरासंबन्धः ➡ समुद्रविशेषः
जातिः ➡ प्राकृतिकस्थानम्
अवयव_अवयवीसंबन्धः ➡ महातरङ्गः
    

शब्दकल्पद्रुमः

Sanskrit

 समुद्रः,  पुं,
   जलसमूहस्थानम् । तस्य व्युत्पत्ति-र्यथा । “चन्द्रोदयात् आपः सम्यगुन्दन्ति क्लिद्यन्तिअत्र । चन्द्रोदयात् समुन्दयन्ति वा समुद्रः ।उन्दधी क्लेदे नाम्नीति रक् हसुङ् नलोप इतिनलोपः ।‘अपां चैव समुन्नेन स समुद्र इति स्मृतः ।’इति वायुपुराणम् ॥
मुद्रा मर्य्यादा तया सह वर्त्तते इति वा समुद्रः ।सम्यगुद्गतो रोऽग्निरत्र इति । मुदं राति ददा-तीति डे । मुद्राणि रत्नादीनि तैः सह वर्त्ततेइति वा ।” इति भरतः ॥
 तत्पर्य्यायः । अब्धिः २अकूपारः ३ पारावारः ४ सरित्पतिः ५ उद-न्वान् ६ उदधिः ७ सिन्धुः ८ सरस्वान् ९सागरः १० अर्णवः ११ रत्नाकरह् १२ जल-निधिः १३ यादःपतिः १४ अपांपतिः १५ । इत्य-मरः । १ । ७ । १ ॥
 महाकच्छः १६ नदीकान्तः १७तरीयः १८ द्वीपवान् १९ जलेन्द्रः २० मन्थिरः२१ क्षौणीप्राचीरम् २२ मकरालयः २३ ।इति जटाधरः ॥
 सरिताम्पतिः २४ जलधिः २५नीरनिधिः २६ नीरधिः २७ अम्बुधिः २८पाथोनिधिः २९ पाधोधिः ३० यादसाम्पतिः३१ नदीनः ३२ इन्दुजनकः ३३ तिमिकोषः ३४वारांनिधिः ३५ वारिनिधिः ३६ वार्द्धिः ३७वारिधिः ३८ तोयनिधिः ३९ कीलालधिः ४०धरणीपूरः ४१ क्षीराब्धिः ४२ धरणिप्लवः ४३वाङ्कः ४४ कचङ्गलः ४५ पेरुः ४६ मितद्रुः ४७वाहिनीपतिः ४८ गङ्गाधरः ४९ दारदः ५०तिमिः ५१ प्राणभास्वान् ५२ ऊर्म्मिमाली ५३महाशयः ५४ अम्भोनिधिः ५५ अम्भोधिः ५६तरिषः ५७ कूलङ्कषः ५८ तारिषः ५९ । इतिशब्दरत्नावली ॥
 वारिराशिः ६० शैलशिवि-रम् ६१ पराकुवः ६२ तरन्तः ६३ महीप्राची-रम् ६४ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥
 पयोधिः ६५सरिन्नाथः ६६ अम्भोराशिः ६७ धुनीनाथह् ६८नित्यः ६९ कन्धिः ७० अपांनाथः ७१ । अस्यजलगुणाः । विस्रत्वम् । लवणरक्तामयप्रद-त्वम् । उष्णत्वम् । वैवर्णदोषजनकत्वम् । विशे-षाद्दाहार्त्तिपित्तकारित्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥
अपि च ।“सामुद्रमुदकं क्षारं सर्व्वदोषप्रकोपणम् ॥
”इति राजवल्लभः ॥
मुद्रायुक्ते,  त्रि ॥
 * ॥
 स च समुद्रो ब्रह्मणोमेढ्राज्जातः । यथा,  --“हृदि कामो भ्रुवोः क्रोधो लोभश्चाधरदच्छ-दात् ।आस्याद्वाक् सिन्धवो मेढ्रात् निरृतिः पायो-रघाश्रयः ॥
”इति श्रीभागवते । ३ । १२ । १४ ॥
कल्पभेदे श्रीकृष्णौरसेन विरजागर्भजातः । यथा, “श्रीकृष्णो विरजां दृष्ट्वा सरिद्रूपां प्रियां सतीम् ।उच्चै रुरोद विरजातीरे नीरमनोहरे ॥
जलादुत्थाय चागच्छ विधाय तनु नूतनम् ।आजगाम हरेरग्रं साक्षाद्राधेव सुन्दरी ॥
ताञ्च रूपवतीं दृष्ट्वा प्रेम्णोद्रेकां जगत्पतिः ।चकारालिङ्गनं तूर्णं चुचुम्ब च मुहुर्मुहुः ॥
नानाप्रकारशृङ्गारं विपरीतादिकं प्रभुः ।रहसि प्रेयसीं प्राप्य चकार च पुनः पुनः ॥
विरजा सा रजोयुक्ता धृत्वा वीर्य्यममोघकम् ।सद्यो बभूव तत्रैव धन्या गर्भवती सती ।तस्थौ तत्र सुखासीना सार्द्धं पुत्रैश्च सप्तभिः ॥
एकदा हरिणा सार्द्धं वृन्दारण्ये सुनिर्जने ।विजहार पुनः साध्वी शृङ्गारासक्तमानसा ॥
एतस्मिन्नन्तरे तत्र मातुः क्रोडं जगाम ह ।कनिष्ठपुत्त्रस्तस्याश्च भ्रातृभिः पीडितो भिया ॥
भीतं स्वतनयं दृष्ट्वा तत्याज तां कृपानिधिः ।क्रोडे चकार बालं सा कृष्णो राधागृहं ययौ ॥
प्रबोध्य बालं सा साध्वी न ददर्शान्तिके प्रियम् ।विललाप भृशं तत्र शृङ्गारातृप्तमानसा ॥
शशाप स्वसुतं कोपात् लवणोदो भविष्यति ।कदापि ते जलं केन न खादिष्यन्ति जीविनः ॥
शशाप सर्व्वान् बालांश्च यान्तु मूढा महीतलम् ।गच्छध्वञ्च महीं मूढा जम्बुद्बीपं मनोहरम् ॥
स्थितिर्नैकत्र युष्माकं भविष्यति पृथक् पृथक् ।द्बीपे द्बीपे स्थितिं कृत्वा तिष्ठन्तु सुखिनः सुताः ।द्बीपस्थाभिर्नदीभिश्च सह क्रीडन्तु निर्जने ॥
कनिष्ठो मातृशापाच्च लवणोदो बभूव ह ।कनिष्ठः कथयामास मातृशापञ्च बालकान् ॥
आजग्मुर्दुःखिताः सर्व्वे मातृस्थानञ्च बालकाः ।श्रुत्वा विवरणं सर्व्वे प्रजग्मुर्धरणीतलम् ॥
प्रणम्य मातुश्चरणं भक्तिनम्रात्मकन्धराः ।सप्तद्वीपे समुद्राश्च सप्त तस्थुर्विभागशः ॥
कनिष्ठाद्बृद्धपर्य्यन्तं द्विगुणं द्विगुणं मुने ! ।लवणेक्षुसुरासर्पिर्दधिदुग्धजलार्णवाः ॥
एतेषाञ्च जलं पृथ्व्यां शस्यार्थञ्च भविष्यति ।व्याप्ताः समुद्राः सप्तैव सप्तद्वीपा वसुन्धराम् ॥
”इति ब्रह्मवैवर्त्ते श्रीकृष्णजन्मखण्डे ३ अध्यायः ॥
तस्य ह्रासवृद्धिकारणं यथा,  --“अपां चैव समुद्रेकात् समुद्र इति संज्ञितः ।उदयतीन्दौ पूर्व्वे तु समुद्रः पूर्य्यते सदा ॥
प्रक्षीयमाणे बहुले क्षीयतेऽस्तमितेन वै ।आपूर्य्यमाणो ह्युदधिरात्मनैवाभिपूर्य्यते ॥
ततो वै क्षीयमाणस्य स्वात्मन्येव क्षपां क्षयः ।उद्दीप्यन्तेऽग्निसंयोगात् उखास्वापो यथास्वयम् ॥
तथा स्वतः समुद्रोऽपि वर्द्धते शशिनोदये ।अन्यूनानतिरिक्तास्ता वर्द्धन्त्यापो ह्रसन्ति च ॥
उदयास्तमयेष्विन्दोः पक्षयोः शुक्लकृष्णयोः ।क्षयो वृद्धिश्च उदधेः सोमवृद्धिक्षयौ यथा ॥
दशोत्तराणि पञ्चाहुरङ्गुलानां शतानि च ।अपां वृद्धिः क्षयो दृष्टः समुद्राणान्तु पर्व्वसु ॥
”इति मात्स्ये १०० अध्यायः ॥
अन्यत् विष्णुपुराणे २ । ४ अध्याये द्रष्टव्यम् ॥
 * ॥
समुद्रे वर्णनीयानि यथा,  --“अब्धौ द्वीपाद्रिरत्नोर्म्मिपोतयादोजलप्लवाः ।विष्णुकुल्यागमश्चन्द्रादृद्धिरौर्व्वाङ्गपूरणम् ॥
”इति कविकल्पलतायाम् १ स्तवके ३ कुसुमम् ॥
 * ॥
कलौ द्बिजानां समुद्रयात्रादिनिषेधो यथा, उद्बाहतत्त्वधृतबृहन्नारदीयवचनम् ।“ससुद्रयात्रास्वीकारः कमण्डलुविधारणम् ।द्बिजानामसवर्णासु कन्यासूपयमस्तथा ॥
देवरेण सुतोत्पत्तिर्मधुपर्के पशोर्व्वधः ।मांसादनं तथा श्राद्धे वानप्रस्थाश्रमस्तथा ॥
दत्तायाश्चैव कन्यायाः पुनर्द्दानं वरस्य च ।दीर्घकालं ब्रह्मचर्य्यं नरमेधाश्वमेधकौ ॥
महाप्रस्थानगमनं गोमेधञ्च तथा मखम् ।इमान् धर्म्मान् कलियुगे वर्ज्ज्यानाहुर्मनीषिणः ॥
”(केषाञ्चिमते कलावपि समुद्रयात्रास्वीकारेन दोषः ॥
) क्षीरोदसमुद्रस्य मन्थनवृत्तन्तोयथा,  भागवते । ८ । ७ । १ -- १० ।“कृतस्थानविभागास्ते एवं कश्यपनन्दनाः ।ममन्थुः परमं यत्ता अमृतार्थं पयोनिधिम् ॥
मथ्यमानेऽर्णवे सोऽद्रिरनाधारो ह्यपोऽविशत् ।ध्रियमाणोऽपि बलिभिर्गौरवात् पाण्डुनन्दन ॥
ते सुनिर्व्विन्नमनसः परिम्लानमुखश्रियः ।आसन् सुपौरुषे नष्टे दैवेनातिबलीयसा ॥
विलोक्य विघ्नेशविधिं तदेश्वरोदुरन्तवीर्य्योऽवितथाभिसन्धिः ।कृत्वा वपुः काच्छपमद्भुतं महत्प्रविश्य तोयं गिरिमुज्जहार ॥
तमुत्थितं वीक्ष्य कुलाचलं पुनःसमुद्यता निर्म्मथितुं सुरासुराः ।दधार पृष्ठेन स लक्षयोजन-प्रस्तारिणा द्वीप इवापरो महान् ॥
सुरासुरेन्द्रैर्भुजवीर्य्यवेपितंपरिभ्रमन्तं गिरिमङ्ग पृष्ठतः ।बिभ्रत्तदावर्त्तनमादिकच्छपोमेनेऽङ्गकण्डूयनमप्रमेयः ॥
”तथा तत्रैव । ८ । ७ । १८ -- १९ ।“निर्म्मथ्यमानादुदधेरभूद्बिषंमहोल्वणं हालाहलाह्वमग्रतः ।संभ्रान्तमीनोन्मकराहिकच्छपात्तिमिद्बिपग्राहतिमिङ्गिलाकुलात् ॥
तदुग्रवेगं दिशि दिश्युपर्य्यधोविसर्पदुत्सर्पदसह्यमप्रति ।भीताः प्रजा दुद्रुवुरङ्ग सेश्वराअरक्षमाणाः शरणं सदाशिवम् ॥
”तथा च तत्रैव । ८ । ७ । ३६ -- ४३ ।“तद्बीक्ष्य व्यसनं तासां कृपया भृशपीडितः ।सर्व्वदेवसुहृद्देव इदमाह सतीं प्रियाम् ॥
अहो वत भवान्येतत् प्रजानां पश्य वैशषम् ।क्षीरोदमथनोद्भूतात् कालकूटादुपस्थितम् ॥
आसां प्राणपरीप्सूनां विधेयमभयं हि मे ।एतावान् हि प्रभोरर्थो यद्दीनपरिपालनम् ॥
प्राणैश्च प्राणिनः पान्ति साधवः क्षणभङ्गुरैः ॥
बद्धवैरेषु भूतेषु मोहितेष्वात्ममायया ॥
पुंसः कृपयतो भद्रे सर्व्वात्मा प्रीयते हरिः ।प्रीते हरौ भगवति प्रीयेऽहं सचराचरः ॥
तस्मादिदं गरं भुञ्जे प्रजानां स्वस्तिरस्तु मे ।एवमामन्त्र्य भगवान् भवानीं विश्वभावनः ॥
तद्बिषं जग्धुमारेभे प्रभावज्ञान्वमोदत ।ततः करतलीकृत्य व्यापि हालाहलं विषम् ॥
अभक्षयन्महादेवः कृपया भूतभावनः ।तस्यापि दर्शयामास स्ववीर्य्यं जलकल्मषः ॥
यच्चकार गले नीलं तच्च साधोर्विभूषणम् ॥
”तथा तत्रैव । ८ । ८ । १ -- ९ ।“पीते गरे वृषाङ्केण प्रीतास्तेऽमरदानवाः ।ममन्थुस्तरसा सिन्धुं हविर्द्धानी ततोऽभवत्तामग्निहोत्रीमृषयो जगृहुर्ब्रह्मवादिनः ।यज्ञस्य देवयानस्य मेध्याय हविषे नृप ॥
तत उच्चैःश्रवा नाम हयोऽभूच्चन्द्रपाण्डरः ।तस्मिन् बलिः स्पृहाञ्चक्रे नेन्द्र ईश्वरशिक्षया ॥
तत ऐरावतो नाम वारणेन्द्रो विनिर्गतः ।दन्तैश्चतुर्भिः श्वेताद्रेर्हरन् हिमवतो महीम् ॥
ऐरावणादयस्त्वष्टौ दिग्गजा अभवंस्ततः ।अभ्रमुप्रभृतयोऽष्टौ च करिण्यस्त्वभवन्नृप ॥
कौस्तुभाख्यमभूद्रत्नं पद्मरागं महोदधेः ।तस्मिन् मणौ स्पृहाञ्चक्रे वक्षोऽलङ्करणे हरिः ॥
ततोऽभवत् पारिजातः सुरलोकविभूषणम् ।पूरयत्यर्थिनो योऽर्थैः शश्वद्भुवि यथा भवान् ॥
ततश्चाप्सरसो जाता निष्ककण्ठ्यः सुवाससः ।रमण्यः सर्गिणां बल्गुगतिलीलावलोकनैः ॥
ततश्चाविरभूत् साक्षात् श्रीरमा भगवत्परा ।रञ्जयन्ती दिशः कान्त्या विद्युत्सौदामनी यथा ॥
तस्यां चक्रुः स्पृहां सर्व्वे ससुरासुरमानवाः ।रूपौदार्य्यवयोवर्णमहिमाक्षिप्तचेतसः ॥
”तथा तत्रैव । ८ । ८ । २५ ।“तस्याः श्रियस्त्रिजगतो जनको जनन्यावक्षोनिवासमकरोत् परमं विभूतेः ।श्रीः स्वाः प्रजाः सकरुणेन निरीक्षणेनयत्र स्थितैधयत साधिपतींस्तिलोकान् ॥
”तत्रैव । ८ । ८ । ३० -- ३६ ।“अथासीद्वारुणी देवी कन्या कमललोचना ।असुरा जगृहुस्तां वै हरेरनुमतेन ते ॥
अथोदधेर्मथ्यमानात् काश्यपैरमृतार्थिभिः ।उदतिष्ठन्महाराज पुरुषः परमाद्भुतः ॥
दोर्घपीवरदोर्दण्डः कम्बुग्रीवोऽरुणेक्षणः ।श्यामलस्तरुणः स्रग्वी सर्व्वाभरणभूषितः ॥
पीतवासा महोरस्कः मुमृष्टमणिकुण्डलः ।स्निग्धकुञ्चितकेशान्तसुभगः सिंहविक्रमः ॥
अमृतापूर्णकलसं विभ्रद्वलयभूषितः ।स वै भगवतः साक्षाद्बिष्णोरंशांशसम्भवः ॥
धन्वन्तरिरिति ख्यात आयुर्व्वेददृगीज्यभाक् ।तमालोक्यासुराः सर्व्वे कलसं चामृताभृतम् ॥
लिप्सन्तः सर्व्ववस्तूनि कलसं तरसाहरन् ।नीयमानेऽसुरैस्तस्मिन् कलसेऽमृतभाजने ।विषण्णमानसा देवा हरिं शरणमाययुः ॥
”तत्रैव । ८ । ८ । ४१ ।“एतस्मिन्नन्तरे विष्णुः सर्व्वोपायविदीश्वरः ।योषिद्रूपमनिर्द्देश्यं दधार परमाद्भुतम् ॥
”तत्रैव । ८ । ९ । १२ ।“ततो गृहीत्वामृतभाजनं हरि-र्ब्बभाष ईषत्स्मितशोभया गिरा ।यद्यभ्युपेतः क च साध्वसाधु वाकृतं मया वो विभजे सुधामिमाम् ॥
”तत्रैव । ८ । ९ । २० ।“कल्पयित्वा पृथक्पड्क्तीरुभयेषां जगत्पतिः ।तांश्चोपवेशयामास स्वेषु स्वेषु च पङ्क्तिषु ॥
दैत्यान् गृहीतकलसो वञ्चयन्नुपसञ्चरैः ।दूरस्थान् पाययामास जरामृत्युहरां सुधाम् ॥
”तत्रैव । ८ । ९ । २४ ।“देवलिङ्गप्रतिच्छन्नः स्वर्भानुर्देवसंसदि ।प्रविष्टः सोममपिबच्चन्द्रार्काभ्याञ्च सूचितः ॥
चक्रेण क्षुरधारेण जहार पिबतः शिरः ।हरिस्तस्य कबन्धस्तु सुधया प्लावितोऽपतत् ॥
शिरस्त्वमरतां नीतमजो ग्रहमचीकॢपत् ।यस्तु पर्व्वणि चन्द्रार्कावभिषावति वैरधीः ॥
पीतप्रायेऽमृते देवैर्भगवान् लोकभावनः ।पश्यतामसुरेन्द्राणां स्वरूपं जगृहे हरिः ॥
”पाद्मे उत्तरखण्डे ६९ अध्यायेऽप्येवम् ॥
 (अन्त-रिक्षम् । इति निघण्टुः । १ । ३ ॥
 अस्य व्युत्-पत्तिर्यथा,  तट्टीकायाम् । “समुद्द्रवन्ति सङ्गताऊर्द्ध्वं द्रवन्ति गच्छन्त्यस्मादापो रश्मिभिराकृष्य-माणा आदित्यमण्डलम् । समुत्-पूर्व्वात् द्रवते-र्गत्यर्थात् अन्येष्वपि दृश्यते इति अपादानेड-प्रत्यये टि-लोपे च रूपम् । यद्बा,  संहताअभिद्रवन्त्येनमापो भौमरसलक्षणा वायुनाप्रेर्य्यमाणाः आदित्यमण्डलाद्बा वर्षाकालेरश्मिभिः प्रवर्त्तमानाः । अत्र उदित्येष उप-सर्गोऽभीत्यर्थे वर्त्तते । कर्मणि ड-प्रत्यय इतिविशेषः । सम्मोदन्तेऽस्मिन् भूतानि अन्तरिक्ष-चारीणीति वा । सम्पूर्वात् मुद हर्षे इत्यस्मात्स्फायितञ्चिवञ्चि इत्यादिना अधिकरणे रक्-प्रत्यये समो म-लोपे च रूपम् । यद्वा,  सम्इत्येकीभावे उदकात् उच्छब्दः रो मत्वर्थीयः ।एकीभूतमुदकमस्मिन् विद्यते वर्षास्विति उदक-शब्दस्योद्भावश्छान्दसः । यद्बा सम्पूर्वात् उन्दीक्लेदने इत्यस्मात् स्फायितञ्चिवञ्चि इत्यादिनाकर्त्तरि रक्-प्रत्यये कित्त्वान्नलोपे च समुद्रः ॥
”इति देवराजकृतनिर्व्वचनम् ॥
)

वाचस्पत्यम्

Sanskrit

 समुद्र पु०
  सम् + उन्द--क्लेदने रक,  सम् + उद् + रा--क वा ।१ स्वनामख्याते प्रचुरजले सागर अमरः । सह मुद्रया२ मुद्रासहिते त्रि०
  “बभौ मरुत्वान् विकृतः समुद्रःबभौ मरुत्वान् विकृतः समुद्रः” इति भट्टिः । ३ शट्यां४ शम्याञ्च स्त्री टाप् राजनि० । सागरस्य व्रह्मणोमेढ्रात् उद्भवः “आस्यात् वाक्,  सिन्धवो म्रेढ्रात्” भाग०३ । १२ अ० । स च सप्तविधः “लवणेक्षुसुरासर्पिर्दघिदुग्ध-जलार्णवाः” समुद्रनामनिरुक्तिः तद्वृद्ध्यादिकारणञ्चमत्स्यपु०  १२२ अ० उक्तं यथा “अपाञ्चैव समुद्रेकात्समुद्र इति संज्ञितः । उदयतीन्दौ पूर्ण तु समुद्रः पूर्य्यतेसदा । प्रक्षीयमाणे बहुले क्षीयतेऽस्तमिते च वै । आ-पूर्य्यमाणो ह्युदधिरात्मनैवापि पूर्य्यते । ततो वै क्षीय-माणे तु स्वात्मन्येव ह्यपां क्षयः । उद्दीप्यन्तेऽग्निसंयोगादुखास्वापो यथा स्वयम् । तथा स्वतः समुद्रोऽपि व-र्द्धते शशिनोद्रये । अन्यूनानतिरिक्तात्वात् वर्द्धन्त्यापोह्रसन्ति च । उदयेऽस्तमये चेन्दोः पक्षयोः शुक्लकृष्णयोः ।क्षयवृद्धी समुद्रस्य शशिवृद्धिक्षये तथा । दशोत्तराणिपञ्चाहुरङ्गुलानां शतानि च । अपां वृद्धिः क्षयो दृष्टसमुद्राणान्तु पर्वसु” ।

Capeller

German

 1. समुद्र॑ m.
  Wassermasse,  entw. die Flut
in der Höhe o. See,  Meer (4 auch 3
0. 7. angen. ).

 2. समुद्र versiegelt.

Grassman

German

 sam-udrá,  1〉 a.,  fluthenreich
 2〉 a.,  zum Meere gehörig
 3〉 m.,  Ansammlung der Wasser,  Meer,  auch bildlich vom Luftraume,  auch bisweilen vom Meeresbecken
 insbesondere wird 4〉 die Somakufe und der Soma,  sowohl der strömende,  als der in der Kufe sich sammelnde,  als ein Meer bezeichnet. — Vgl. die Adj. arṇavá,  ārdrá,  úttara,  ávara,  ápara,  pū́rva,  pára,  mádhya,  apīcía,  anārambhaṇá,  anāsthāná,  agrabhaṇá u. s. w.
-ás 1〉 ukṣā́ {401, 3} (Sonne). — 3〉 {8, 7}
 {30, 3}
 {432, 8}
 {491, 14}
 {551, 13}
 {623, 4}
 {632, 5}
 {661, 8}
 {831, 1}
 {892, 11}
 {975, 2}
 {1016, 1}. — 4〉 {110, 1}
 {510, 6}
 {661, 8}
 {714, 5}
 {776, 8}
 {798, 29}
 {809, 40}
 {813, 6}
 {821, 4}.
-ám [A.] 3〉 {19, 7}. _{19, 8}
 {32, 2}
 {52, 4}
 {56, 2}
 {71, 7}
 {117, 15}
 {130, 5}
 {190, 7}
 {210, 3}
 {267, 2}
 {270, 6}
 {280, 4}
 {351, 6}
 {398, 9}
 {439, 6}
 {458, 12}
 {461, 12}
 {471, 4}
 {477, 3}
 {604, 3}
 {623, 10}
 {626, 13}. _{626, 29}. _{626, 35}
 {632, 2}
 {701, 22}
 {800, 6}
 {819, 9}
 {820, 16}
 {884, 5}
 {924, 5}
 {940, 4}
 {947, 4}
 {949, 8}
 {975, 1}. — 4〉 {785, 3}
 die Somaflüssigkeit in der Kufe: {741, 3}
 {773, 15}
 {775, 23}
 {776, 16}. _{776, 17}. _{776, 27}
 {778, 12}
 {785, 3}
 {796, 4}
 {798, 8}
 {808, 19}
 {819, 15}. _{819, 23}.
-éṇa 3〉 {270, 7} 〰 síndhavas yā́damānās.
-ā́ya 3〉 {626, 4}
 {664, 25} ágne te,  〰 ‿iva síndhavas,  gíras vāśrā́sas īra te.
-ā́t 1〉 árṇasas {117, 14}. — 3〉 {47, 6}
 {118, 6}
 {163, 1}
 {317, 3}
 {339, 5}
 {354, 1}. _{354, 5}
 {503, 6}
 {522, 7}
 {571, 7}
 {611, 2}
 {809, 44}
 {924, 12}
 {949, 2}
 {1016, 2}.
-ásya dhánvan {116, 4}
 pāré {167, 2}
 mahimā́ {549, 8}
 viṣṭápas {654, 13}
 viṣṭápi {706, 5}
 dhāsés {915, 11}
 nivéśanam {968, 7}
 gṛhā́s {968, 8}. — 4〉 viṣṭápi {724, 6}
 {819, 14}.
-é 3〉 {30, 18}
 {48, 3}
 {95, 3}
 {116, 5}
 {159, 4}
 {163, 4}
 {173, 8}
 {354, 11}
 {460, 5}
 {499, 3}
 {584, 7}
 {585, 7}
 {625, 22}
 {630, 1}
 {632, 17}
 {633, 15}
 {674, 2}
 {709, 9}
 {871, 3}
 {898, 7}
 {924, 6}
 {951, 7}
 {969, 5}
 {1003, 1}. — 4〉 {776, 19}
 {797, 10}
 {807, 4}
 {819, 21}.
-aú 3〉 {962, 5} ubhaú 〰 ā́ kṣeti yás ca pū́rvas utá‿áparas.
-ā́sas 4〉 {792, 1} 〰 ná sávanāni vivyacus.
-ā́s 3〉 {164, 42} tásyās 〰 ádhi ví kṣaranti.
-ā́n 3〉 {586, 2} (neben sarítas)
 rāyás 〰 {745, 6} (bildlich).
-ā́ṇi 1〉 árṇāṃsi {513, 3}.
-ā́ (vielleicht -ám anzusetzen) 3〉 yád 〰 ‿áti párṣathas {427, 8}.
-aís 3〉 {207, 3}
 {491, 13} diaús devébhis pṛthivī́ 〰.
-éṣu 3〉 {640, 25}.
-íyas [N. p. f. für ías] 1〉 ā́pas {891, 13}.
-íyas [A. p. f.] 1〉 nadías {55, 2}. — 2〉 nāvás {25, 7}.

 samudrá:
-ám 3〉 {174, 9}
 4〉 {856, 3}
-é 3〉 {636, 2}
-aís {161, 14}.

Burnouf

French

 समुद्र समुद्र a. (सम्
 मुद्रा) scellé,  cacheté.

 समुद्र समुद्र m.
  (सम्
 उद
 sfx. र) le vase où se
réunit le soma non-filtré,  Vd.
		 Le bassin principal de l'Indus, 
Vd.
		 La mer.
समुद्रकफ m.
  os de sèche.
समुद्रकान्ता f.
  rivière.
समुद्रग a. (गम्) qui va à ou sur la mer. -- S. m.
  marin, 
matelot
 négociant. -- S. f.
  rivière.
समुद्रगृह n.
  maison de plaisance bâtie sur l'eau.
समुद्रचुलुक m.
  Agastya.
समुद्रदयिता f.
  rivière.
समुद्रनवनीत n.
  le soma [extrait du Samudra].
		 La Lune
[Soma].
समुद्रफेन m.
  os de sèche.
समुद्रमेखला f.
  la terre [qui a pour ceinture l'océan. 
समुद्ररसना f.
  mms.
समुद्रलवण n.
  sel marin. 
समुद्रवह्नि m.
  [feu contenu dans la liqueur sacrée]
		 feu
sous-marin. 
समुद्रान्त a. (अन्त) qui a pour bornes l'océan.  -- S. n.
 
le bord de la mer.
		 Noix de muscade. -- S. f.
  cotonnier
 hedysarum
alhagi
 trigonella corniculata
 bot.
समुद्राम्बरा f.
  (अम्बर) la terre [qui a pour vêtement
l'océan. 
समुद्राये (dén. ) être semblable à la mer.
समुद्रारु m.
  (ऋ) requin. 
		 Grand poisson de mer
fabuleux.
		 Le pont de Rāma.
समुद्रिय a. (sfx. इय) marin,  maritime.

Stchoupak

French

 १ सम्-उद्र-
 m.
  masse d'eau,  mer,  océan,  Océan personnifié 
 désign. 
d'un très grand nombre (100.000.000.000.000) 
 n.
  d'un Daitya 
 de divers
personnages.
°कल्लोल- m.
  n.
  d'un éléphant.
°कुक्षि- f.
  bord de la mer.
°गा- f.
  rivière.
°गृह- nt. établissement de bains.
°ज- a. né dans la mer,  qu'on trouve dans la mer.
°तीर- nt. = °कुक्षि-।
°दत्त- m.
  n.
  de divers marchands exerçant le commerce maritime.
°निष्कुट- m.
  n.
  d'un lieu de plaisance à proximité de la mer.
°नेमि- -ई- a. ceint de mers (dit de la terre) 
 f.
  terre 
-°नेमी-पति- °नेमीश्वर- m.
  roi.
°पत्नी- f.
  rivière.
°पर्यन्त- a. entouré de mers (cf.  °नेमि-).
°फेन- (qqf.  -ण-) m.
  sépia.
°मथन- m.
  n.
  d'un Daitya 
 nt. barattement de la mer.
°महिषी- f.
  n.
  de la Gaṅgā.
°मालिनी- a. f.
  enguirlandée de mers (terre).
°यात्रा- f.
  °यान- nt. voyage sur mer,  navigation 
 -°यायिन्-
m.
  navigateur.
°रशना-°रसना- a. f.
  ceinte de mers (terre).
°वर्णन- nt. Description de la mer,  titre d'une section du Rām. 
°वर्मन्- m.
  n.
  d'un prince.
°वासना- a. f.
  vêtue de mers (terre).
°वासिन्- ag. qui vit au bord de la mer.
°वेला- f.
  marée montante.
°व्यवहारिन्- ag. qui trafique sur mer.
°शुक्ति- f.
  coquillage marin. 
°शूर- m.
  n.
  d'un marchand.
°सार- nt. perle.
°सेन- m.
  n.
  d'un roi 
 d'un marchand.
समुद्रान्त- m.
  bord de la mer 
 a. qui a la mer pour limite (terre), 
qui se jette dans la mer (rivière) 
 -आ- f.
  terre.
समुद्राभिसारिणी- f.
  jeune fille qui va rejoindre le dieu de
l'océan. 
समुद्रायण- a. (rivière) qui coule vers la mer.
समुद्रावरण- a. protégé ou enveloppé par la mer (terre).
समुद्रोपप्लुत- a. v. submergé par la mer.

 २ स-मुद्र-
 a. muni d'un sceau,  cacheté,  estampillé.

No entries for this word is found.

What is this? (Hidden Dictionary)

To avoid the clutter in the app, the unwanted dictionaries can be hidden to have clear view while browsing. This section shows entries from those hidden dictionaries if any.

How to hide/unhide dictionary?

Every dictionary entry will have top right corner menu . From there, you can hide or unhide dictionary. You must login to use this feature. So, KST can remember your preferences of hidden dictionaries.